Η Ελευθερούπολη (ΠΡΑΒΙ) στο διάβα της ιστορίας.

Το Πράβι (η σημερινή Ελευθερούπολη) είναι μια από τις αρχαιότερες κωμοπόλεις της Ανατολικής Μακεδονίας. Είναι κτισμένη στους πρόποδες των βουνών Παγγαίου και Συμβόλου και μάλιστα στο σημείο όπου αυτά "συμβάλλουν", δηλαδή ενώνονται, πάνω στα ίχνη της "αρχαίας" ή "Κάτω οδού" των αρχαίων Ελλήνων. Το γειτονικό όρος Παγγαίο υπήρξε σπουδαιότατο θρησκευτικό κέντρο της αρχαιότητας αλλά και αξιόλογη πηγή πλούτου, με τα μεγάλα δάση του και τα περίφημα μεταλλεία χρυσού και αργύρου. Στην κορυφή του υπήρχε το μαντείο του Διονύσου, που το κατείχαν και το εκμεταλλευόταν το πολεμικό θρακικό φύλο των Σατρών. Kάτω από τη σκιά του "Ιερού Όρους" των αρχαίων Ελλήνων και ειδικότερα στην κορυφή του λόφου που βρίσκεται στην περιοχή "Παλιάμπελα", (είναι ο λόφος που υψώνεται πάνω από τα σημερινά νεκροταφεία της πόλης), εντοπίστηκε από την ΙΗ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Ν. Καβάλας η θέση ενός αρχαίου οικισμού, ο οποίος χρησιμοποιούσε ως φυσική του ακρόπολη το υψηλότερο επίπεδο ("άνδηρο") του λόφου. Τα επιφανειακά ευρήματα έδειξαν ότι ο λόφος, αποτελώντας σπουδαίο σημείο ελέγχου του φυσικού περάσματος που υπήρχε ανάμεσα στα όρη Σύμβολο και Παγγαίο και στα άλλοτε εκτεταμένα έλη της περιοχής, κατοικήθηκε αδιάκοπα ήδη από την ύστερη νεολιθική εποχή, (4.000 π.Χ. περίπου) μέχρι και τα ιστορικά χρόνια. Από το δεύτερο μισό του 7ου π.Χ. αιώνα, οπότε, με την αποίκιση της Θάσου από Παρίους αποίκους, ιδρύθηκαν θασιακές πόλεις και "εμπόρια" σ' όλα τα μεταξύ Στρυμόνα και Νέστου παράλια, ο οικισμός του λόφου "Παλιάμπελα" περιήλθε υπό την θασιακή επιρροή, για να περιέλθει στη συνέχεια στη σφαίρα επιρροής των Αθηνών, όταν αυτοί ίδρυσαν στην περιοχή την περίφημη αποικία τους, την Αμφίπολη. Από τον 4ο π.Χ. αιώνα έχουμε μια σημαντικότατη ταφική επιγραφή, με τίτλο "ΣΩΣΙΚΡΑΤΗΣ ΚΡΩΚΙΝΑ ΦΑΓΡΗΣΙΟΣ". Η εποχή της ισχύος των Μακεδόνων βασιλέων αντιπροσωπεύεται από άφθονα όστρακα αγγείων και νομίσματα, που βρέθηκαν στον λόφο, η δε ελληνιστική, κυρίως από τα πλούσια κτερίσματα του ελληνιστικού τάφου (2ου π.Χ. αιώνα) που βρέθηκε κάτω από τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου, από ένα αγγείο με θησαυρό 11 νομισμάτων της εποχής των τελευταίων Μακεδόνων βασιλέων, που βρέθηκε δίπλα στα σημερινά νεκροταφεία, πάντοτε στον ίδιο λόφο πάνω από τα "Παλιάμπελα", αλλά κι από διάσπαρτα νομίσματα της ίδιας περιόδου, που βρέθηκαν κατά καιρούς στο λόφο αυτόν. Στη Ρωμαϊκή εποχή και αμέσως μετά την ίδρυση της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων, ο οικισμός επεκτείνεται πέραν του λόφου και καταλαμβάνει ολόκληρη την περιοχή "Παλιάμπελα", από όπου προήλθαν αρκετά αξιόλογα επιφανειακά ευρήματα. Γίνεται σήμερα γενικά αποδεκτό ότι από την πόλη μας περνούσε η αρχαία (ή Κάτω) Οδός, που ήταν αυτή την οποία είχε ακολουθήσει ο Ξέρξης κατά την εκστρατεία του στην Ελλάδα. Η Κάτω Οδός εγκαταλείφθηκε γύρω στις αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα, για να ξαναχρησιμοποιηθεί αργότερα από τους Ρωμαίους, οι οποίοι, ήδη από τον 2ο π.Χ. αιώνα, πάνω στα παλιά της ίχνη, χάραξαν τη (δευτερεύουσα) οδό που συνέδεε τους Φιλίππους με την Αμφίπολη. Πάνω σ' αυτή την οδό και στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η πόλη μας τοποθετεί ο Πευτιγγεριανός Πίνακας (χάρτης του 3ου μ.Χ. αιώνα) τον ρωμαϊκό σταθμό TRILLON ή TRINLO, ενώ στον ίδιο τόπο πιστεύεται από τους Πραβινούς ότι στάθηκε ο Απόστολος Παύλος κι η παράδοση σώζει το μέρος ("τοποθεσία "Μπουζίνα") όπου αναπαύθηκε και κήρυξε αλλά και ίδρυσε την πρώτη εκκλησία του Πραβίου. Αν πράγματι συνέβη αυτό, (γιατί δεν μνημονεύεται σε κανένα ιστορικό ή θρησκευτικό κείμενο), θα συνέβη κατά τη δεύτερη ή τρίτη περιοδεία του Αποστόλου και πάντως οπωσδήποτε όχι κατά την πρώτη, λόγω του ότι είναι βέβαιο ότι κατά την πρώτη περιοδεία του ο Απόστολος των Εθνών ακολούθησε την Ρωμαϊκή Εγνατία Οδό, που περνούσε, βόρεια του Παγγαίου, (όπως δέχεται ομόφωνα σήμερα η επιστήμη), και απ' αυτήν έφθασε στη Θεσσαλονίκη. Η παλαιοχριστιανική περίοδος αντιπροσωπεύεται από τα πολλά παλαιοχριστιανικά θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών που αποκαλύφθηκαν μετά την καταστροφή του Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου από πυρκαγιά, τη νύχτα της 31ης Δεκεμβρίου 1971, ενώ οι ανασκαφές που έγιναν στη συνέχεια στο εσωτερικό του Ναού αποκάλυψαν την ύπαρξη μιας παλαιοχριστιανικής Βασιλικής του 6ου μ.Χ. αιώνα, που η παράδοση θέλει να είναι αφιερωμένη στον Άγιο Μηνά, χωρίς όμως αυτό να είναι ιστορικά αποδεδειγμένο. Υπήρξαν πολλές ετυμολογικές εικασίες σχετικά με τη προέλευση της παλαιότερης ονομασίας της πόλης, (Πράβι), όπως από το λατινικό PRO VIA ή PARA VIA, δηλαδή επάνω ή δίπλα στο δρόμο (Π. Κατωπόδης), "Πραβικαρέστα" (Α. Μπακιρτζής) κλπ. Επικρατέστερη θεωρούνταν για χρόνια η άποψη που δεχόταν ότι το όνομα οφείλεται στην "ΠΡΑΣΙΑΔΑ" λίμνη, η οποία ταυτιζόταν με τα νερά των Τεναγών των Φιλίππων. Την άποψη αυτή δεχόταν ο Σταύρος Μερτζίδης και ο πάλαι ποτέ Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως Σωφρόνιος. Με δεδομένο όμως ότι ήδη από ιστορική και αρχαιολογική άποψη η Πρασιάς λίμνη τείνει πλέον να ταυτισθεί με τη σημερινή λίμνη Δοϊράνη, η ερμηνεία αυτή πρέπει να εγκαταλειφθεί. Πάντως, σ' ένα γράμμα του στα 1212 ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ', απευθυνόμενος στον τότε καθολικό (λόγω της λατινικής κατάκτησης) Μητροπολίτη Φιλίππων Γουλιέλμο, αναφέρει ανάμεσα στις περιοχές της δικαιοδοσίας του τελευταίου και την "Pravicaresta" που πιθανότατα είναι το Πράβι. Η ύπαρξη εξ άλλου χριστιανικού στοιχείου επιβεβαιώνεται κι από ένα Πατριαρχικό έγγραφο του 1608, με το οποίο αποδίδονται στη Μητρόπολη Φιλίππων τα χωριά Πράβι και Αικισίανη (σημερινή Νικήσιανη). Σύμφωνα με τη διήγηση του Τούρκου περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, το 1667 το Πράβι αποτελούσε έδρα δικαστικής περιφέρειας ιεροδίκη κι είχε 300 περίπου σπίτια, με κήπους, αμπέλια, ένα τζαμί και τρία χάνια. Ήταν επίσης έδρα Τουρκικής υποδιοίκησης (καϊμακαμλίκι). Περιηγητές των αρχών του 18ου αι. (Πώλ Λούκας κ.λ.π.) μας πληροφορούν ότι στο Πράβι, που είχε πολλά χάνια, λόγω της θέσης του πάνω σε μια σημαντική τότε οδική αρτηρία, υπήρχε εργοστάσιο κατασκευής βλημάτων (που μέχρι σήμερα αφθονούν κι ονομάζονται "τοπούζια") για πυροβόλα όπλα, (η θέση του οποίου θεωρείται ότι ήταν στη σημερινή «στοά Νάτσιου»), τα οποία μεταφέρονταν από τα λιμάνια της Καβάλας και του Τσάγεζι (Ορφανίου) στην Κωνσταντινούπολη. Την ίδια περίοδο, λόγω των πολλών νερών της περιοχής, ακμάζει η βυρσοδεψία και η κατασκευή των περίφημων γεμενιών, ελαφρών υποδημάτων που τα λέγανε "τουλούμπες" - γιατί τα χρησιμοποιούσαν οι πυροσβέστες ή τουλουμπατζήδες - τα οποία κατέκλυζαν τις αγορές της Κωνσταντινούπολης και της Φιλιππούπολης, (ανάμνηση αυτής της απασχόλησης αποτελεί ίσως η ονομασία της σημερινής συνοικίας "Τουλούμπα"). Το 1706 περνά από το Πράβι ο καθολικός ιερωμένος Μπρακονιέ και στα 1714 το επισκέπτεται ο περιηγητής Πώλ Λούκας, ο οποίος το αναφέρει σαν ένα μικρό χωριό με τ' όνομα "Πράβιστα". Το 1715 κάποιος Κωνσταντίνος Διοικητής ακολουθεί το στρατό του Σουλτάνου με Σώμα Βλάχων της Μολδοβλαχίας και με κατεύθυνση την Πελοπόννησο και περνώντας από την περιοχή στο Ημερολόγιό του αναφέρει το Πράβι ως ένα μεγάλο κάστρο (Κasaba). Επίσης αναφέρει ότι από τα γειτονικά χωριά έβγαζαν σιδηρομετάλλευμα, με το οποίο κατασκεύαζαν βλήματα πυροβόλων. Από δύο φιρμάνια της 31.5.1719 και 20.3.1722 γνωρίζουμε ότι υπήρχε στο Πράβι ιεροδίκης, ενώ αναφέρεται ότι στα 1721 η πόλη μας αποτελούσε ήδη έδρα Καζά, (διοικητικής περιφέρειας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας), στην περιφέρεια του οποίου δρούσαν αρματολοί, οι οποίοι προφανώς ήταν επικίνδυνοι για τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας, γι’ αυτό και στα 1721 ένα φιρμάνι του Σουλτάνου Αχμέτ του Γ', μεταξύ άλλων καταργεί και το αρματολίκι του Καζά της Πράβιστας. Από το Πράβι περνά ο Κοσμάς ο Αιτωλός για να διδάξει. Το πέρασμά του από εδώ τοποθετείται οπωσδήποτε μετά τα 1760, οπότε ο πατριάρχης Σεραφείμ Β' του έδωσε την άδεια να περιοδεύσει και να διδάξει στη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Αιτωλοακαρνανία. Το πέρασμά του από το Πράβι πρέπει να έχει σχέση με την αναζωογόνηση της δράσης του χριστιανικού στοιχείου που είχε αρχίσει να γίνεται νωρίτερα και η οποία αποδεικνύεται από το ότι το έτος 1759 κτίζεται πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής η υστεροβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου και το παλιό Επισκοπείο της πόλης, πιθανότατα ταυτόχρονα με την μεταφορά, στο Πράβι, της έδρας της αρχαίας επισκοπής Ελευθερουπόλεως, από την από αιώνες ερημωθείσα από τους Τούρκους κατακτητές Βυζαντινή Ελευθερούπολη, (που μάλλον τοποθετείται στις σημερινές Ελευθερές, ή κατ' άλλους στα ερείπια του βυζαντινού κάστρου της Ανακτορούπολης, στη Νέα Πέραμο). Ο Ε.Η. Cousinery, γενικός πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη, πηγαίνοντας στην Καβάλα το 1786, περνάει από το Πράβι, όπου παρατηρεί διάφορα αρχαία μαρμάρινα κομμάτια και αναφέρει ότι η πόλη είναι σταθμός και κατοικία μεγάλου αριθμού Τούρκων, που ήταν ιδιοκτήτες κτημάτων στην περιοχή του Παγγαίου. Ο βαρώνος Felix de Beaujour, κι αυτός γενικός πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη, στα 1817 παρατηρεί στο Πράβι ένα απλό τείχος με επάλξεις, που καταλαμβάνει έκταση λίγο μεγαλύτερη από την έκταση της πόλης, όπου καταφεύγουν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών με τα ζώα τους σε περίπτωση ληστρικών επιδρομών. Ο ίδιος σε μια παλιότερη αναφορά του αναφέρει ότι στην περιοχή υπάρχουν καπνοφυτείες. Από το Πράβι περνάει το 1807 ο Νικοτσάρας και η πόλη αναφέρεται στο γνωστό δημοτικό τραγούδι, ενώ δύο φιρμάνια της 10.3.1812 και 11.1.1822 μας πληροφορούν ότι λειτουργεί ακόμη το παλιό εργοστάσιο πυρομαχικών. Το 1861 περνούν από το Πράβι ο Γάλλος αρχαιολόγος Leon Heuzey κι ο αρχιτέκτονας Henri Daumet οι οποίοι, εκτός από τις σημαντικές επιγραφές που καταγράφουν στο χώρο του Ναού του Αγίου Νικολάου, αναφέρουν και ότι η πόλη είναι έδρα του "επισκόπου Ελευθερουπόλεως". Επί Τουρκοκρατίας το Πράβι ήταν έδρα μουδίρη (επάρχου), καδή, οικονομικού εφόρου, τελώνη και ταμία, η δε ελληνική ορθόδοξη κοινότητά του διακρινόταν για την πρόοδό της και την αγάπη της για τα Ελληνικά γράμματα. Μετά από 529 χρόνια Τουρκικού ζυγού το Πράβι, που τραγουδήθηκε από τη λαϊκή μούσα, ελευθερώθηκε στις 17-10-1912 (με το τότε ισχύον ημερολόγιο). Μετά την απελευθέρωσή του από τους Τούρκους, το Πράβι εμφανίζεται σαν Δήμος, ενώ το 1919 αποτελεί κοινότητα, η οποία περιλαμβάνει τους συνοικισμούς Πράβι και Δρανίτσι (σημερινούς Αντιφιλίππους). Ο συνοικισμός και η κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και κοινότητα Ελευθερουπόλεως το 1929, ενώ η κοινότητα (ξανα)έγινε Δήμος το 1946. Η μετονομασία από Πράβι σ' Ελευθερούπολη έγινε από το όνομα (και προς τιμή αυτού του ονόματος) της κατεστραμμένης από αιώνες από τους Τούρκους κατακτητές προηγούμενης ομώνυμης έδρας της αρχαίας επισκοπής (και μετέπειτα Μητροπόλεως) Ελευθερουπόλεως και κατά συνέπεια προς τιμή της Μητροπόλεως της ίδιας. Η Ελευθερούπολη είναι σήμερα έδρα του ομώνυμου Δήμου, πρωτεύουσα της επαρχίας Παγγαίου του Νομού Καβάλας κι απέχει από την Καβάλα 16 κι από την Θεσσαλονίκη 150 χιλιόμετρα, αριθμεί κατοίκους και περιλαμβάνει στα όριά της, εκτός από την κωμόπολη της Ελευθερούπολης, τα δημοτικά διαμερίσματα Ακροβουνίου (ή Παναγίας), Χορτοκοπίου, Εξοχής, Κηπιών, Χρυσοκάστρου, Κοκκινοχώματος και Αμισιανών.

ΘΟΔΩΡΟΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ